واکاوی پاکتراشی سد چمشیر در قالب الزامات زیست‌محیطی/ جبران پوشش گیاهی با نظر منابع طبیعی
کارشناس ارشد ارزیابی محیط زیست گفت: سد چمشیر نظیر سایر سدها در سال 88 مجوز محیط زیست گرفته است و در فصل وضع موجود محیط زیستِ گزارش ارزیابی سد، پوشش گیاهی درون مخزن سد به طور کامل بررسی و برنامه جبران خسارت تدوین شده است.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، احداث سدها در قالب برنامه‌های حکمرانی منابع آب، یکی از ابزارهای مدیریتی است که در صورت تکمیل مطالعات امکان‌سنجی مزایای زیادی را برای زیست بوم اطراف خود ایجاد می‌کند.
مطالعات پژوهشگران دانشگاه لئوبن اتریش، بیانگر آن است که سدها به عنوان یک ابزار مدیریت منابع آب سطحی می‌تواند امکان ارتقای کیفیت آب پایین دست را مهیا کرده و با برنامه‌ریزی دقیق منابع و مصارف در جهت اصلاح الگوهای محیط زیستی و کاهش خسارات ناشی از فعالیت‌های انسانی را فراهم کند.
بر این اساس، یکی از رودخانه‌های مهم در جنوب کشور، رودخانه زهره نام دارد. بر خلاف تصور بسیاری از مردم مبنی بر اینکه رودخانه‌های کشور به طور عمده از جریان آب شیرین شکل گرفته‌اند اما رودخانه زهره به واسطه حضور چشمه‌های شور 6 گانه در مسیر خود، ذاتا یک رودخانه شور است.
بررسی‌های میدانی انجام شده از پایین دست رودخانه زهره بیانگر آن است که مردم ساکن در این مناطق با توجه به افزایش شوری آب در مناطق زمانی امکان فعالیت مستمر نداشته و کشاورزی در این منطقه تنها به بازه‌های زمانی محدودی از سال منتهی شده است.
بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در حوضه آبریز رودخانه زهره 6 چشمه آب شور قرار گرفته است که سالانه بیش از 2.5 میلیون تن نمک را با خود به پایین دست سد انتقال داده و در بازه‌های زمانی از سال شاخص شوری 7 برابر حد مجاز را تجربه می‌کند.
با توجه به مسائل و مشکلات آب شور رودخانه زهره، احداث یک منبع ذخیره آب در این رودخانه و تعدیل کیفیت آب با توجه به نظامات بهره‌برداری منابع آب در دستور کار قرار گرفت. این منبع آبی که در محلی به نام چمشیر واقع شده است، به نام سد چمشیر شناخته می‌شود. بر اساس گزارش تهیه شده توسط محققان در دانشگاه شیراز، یکی از اهداف مهم ساخت سد چمشیر، کنترل کیفیت و شوری آب در مناطق پایین دست سد عنوان شده است. در همین راستا به واسطه این تحقق این هدف، مطالعات عمده‌ای برای بررسی موضوع در دستور کار قرار گرفت.
در اثنای آبگیری سد چمشیر و تحول در حیات شرق خوزستان، ارائه اطلاعات غلط سبب شده است برخی از کارشناسان و فعالان محیط زیست موضع متفاوتی نسبت به آبگیری سد چمشیر اتخاذ کرده و فارغ از مستندات متعدد منتشر شده در جلسات کارشناسی و فضای رسانه، همچنان بر طبل عدم آبگیری این سد بنوازند، در تازه‌ترین این اتفاقات، برخی از فعالان محیط زیست با انتشار فیلم‌هایی در فضای مجازی، موارد غیرکارشناسی درباره عملیات پاکتراشی مخزن سد و حذف بقایای گیاهی مطرح کرده‌اند تا یک واقعیت دیگر در این ماجرا را تحت تاثیر قرارداده و روایت وارونه‌ای را به مخاطبان ارائه دهند.
در همین رابطه به منظور بررسی دقیق این موضوع به سراغ یک کارشناس ارشد ارزیابی و آنالیز محیط زیست رفتیم تا در رابطه با مسئله پاکتراشی مخازن سد با وی به گفت‌وگو بنشینیم.
شهره صدری‌خانلو، متخصص محیط زیست است که مدرک کارشناسی ارشد خود در این حوزه را از دانشگاه AIX-Marseille فرانسه اخذ کرده و مقالات متعددی در این زمینه منتشر کرده است.
مشروح این گفت‌وگو به شرح ذیل است:
* تغییر محیط زیست در پروژه‌های عمرانی امری اجتناب ناپذیر است
فارس: به طور کلی رابطه پروژه‌های عمرانی با محیط زیست به چه شکلی است و واقعیت این مسئله به چه طریق روایت می‌شود؟
صدری‌خانلو: به طور کلی طرح‌های عمرانی با تخریب محیط زیست مواجه است، یعنی هر کار عمرانی بخواهیم انجام بدهیم بخشی از محیط زیست دچار تغییر می‌شود این مسئله اجتناب ناپذیر است، پروژه‌های سدسازی، ساخت یک کارخانه و توسعه یک جاده و همه این پروژه‌ها وقتی بر بستر محیط زیست قرار می‌گیرند، آن را دستخوش تغییر و بعضا تخریب می‌کنند.
فارس: تغییر چهره محیط زیست در پروژه‌های سدسازی که به آن اشاره کردید در چه محل‌های اتفاق می‌افتد؟
صدری‌خانلو: در سدها، محیط زیست در محل ساختگاه سد و همچنین در مخزن سد تغییر می‌کند. البته اتفاقی که در مخزن سد می‌افتد کمی متفاوت است. با توجه به حجم مخازن سدها، در آبگیری طبیعت قبلی شامل مرتع، جنگل و یک رودخانه به زیر آب می‌رود و یک دریاچه تشکیل می‌شود و یک زیستگاه آبی دریاچه به عنوان یک زیستگاه دریاچه زنده به وجود می‌آورد که شامل، آبزیان، گیاهان آبزی و سایر موارد است.
نکته مهم در این حوزه آن است که تغییر در محیط زیست یک مسئله اجتناب ناپذیر است و بهایی است که ما برای طرح عمرانی می‌پردازیم و این اتفاق نه فقط در سد بلکه در یک کارخانه، توسعه اراضی کشاورزی و سایر موارد که برای زندگی انسان در یک جامعه انجام می‌دهیم، چه طرح زیرساختی باشد و چه طرح توسعه‌ای که بخواهد انسان را به یک رفاهی برساند، تخریب محیط زیست اتفاق می‌افتد اما در کنار این مسئله باید وظایفی انجام شود تا سطح تغییر به حداقل برسد.
* پاکتراشی مخازن سدها پیش از آبگیری یک الزام محیط زیستی و هماهنگ با مراجع نظارتی است
فارس: به تازگی در مورد مسائل زیست‌محیطی مربوط به این سد، فیلمی در فضای مجازی منتشر شده است که در آن فیلم، یکی از اساتید دانشگاه تهران مسائلی را تحت عنوان از بین رفتن محیط زیست در مخزن سد چمشیر مطرح می‌کند، ایا فعالیت پاکتراشی برای حفظ کیفیت آب مخزن ضروری است؟
صدری‌خانلو: این اتفاق پاکتراشی مخزن سد است و یکی از الزامات ضروری مخازن سدها پیش از آبگیری به حساب می‌آید و انجام می‌شود. همانطور که گفتم، این پاکتراشی یک الزام است و به این نحو انجام می‌شود که پیمانکاران مورد تایید منابع طبیعی، هرگونه بقایای گیاهی که در مخزن سد قرار می‌گیرد، از جمله بوته‌ها و درختچه‌ها را قطع می‌کند.
این مسئله یک اتفاق سر خود از طرف پیمانکار نیست و جزء الزمات زیست محیطی بوده و در طول پروژه با هماهنگی منابع طبیعی و محیط زیست استان انجام می‌شود و دستورالعمل‌های خاصی وجود دارد که برای باقی‌مانده گیاه و شیوه برخورد با آن، برای مثال کاشت دوباره تعیین تکلیف کرده است.
این اتفاق یک رویه با هماهنگی محیط زیست و منابع طبیعی استان است و اتفاق عجیب و غریبی نیست که بگوییم تنها در سد چمشیر رخ داده است و با توجه به اینکه قسمتی که در فضای مجازی روی آن فوکوس کرده بودند، حاشیه رودخانه زهره در برخی محل‌ها بود که پوشش متمرکزی دارد و در همه‌جای رودخانه و مخزن ما شاهد این مسئله نیستیم. درختچه گز در این فیلم‌ها در برخی از بسترهای رودخانه به همراه نی دیده می‌شود و در پیچ خم رودخانه زهره این پوشش دیده نمی‌شود و در جاهایی که وسعت پهنه روخانه زیاد است، شاهد درختچه‌های خودروی گز هستیم و هرجا که امکانش باشد رویش پیدا می‌کند.
یک نکته مهم در این زمینه برای آگاهی افکار عمومی این است که بدانیم، درختچه‌های گز در حاشیه رودخانه زهره به واسطه سیلاب‌های فصلی که هر سال تکرار می‌شود، از ریشه کنده شده و ساختگاه پس از هر سیل به طور طبیعی از بین می‌رود، شاهد این مدعا هم توجه به کنده درختچه‌هاست که اگر دقت کنیم، متوجه خواهیم شد که بقایای کنده‌های قدیمی که از بلاتر کنده شده در پایین دست قابل مشاهده است.
*جبران پوشش گیاهی در پاکتراشی در دستور کار قرار دارد
فارس: آیا پس از پاکتراشی دستورالعملی برای جبران پوشش گیاهی در اطراف سد وجود دارد و الزامات قانونی در این بخش تدوین شده است؟
صدری‌خانلو: وقتی که گزارش ارزیابی اثرات زیست‌محیطی به سازمان حفاظت محیط زیست استان داده می‌شود، فصلی وجود دارد، به نام برنامه مدیریت محیطی زیست و کاهش اثرات منفی طرح که در طرح‌های سدسازی، مسئله پاکتراشی مخزن سد و جبران پوشش گیاهی یکی از مهمترین بخش‌های آن است.
این بخش گزارش با حضور منابع طبیعی و جلسات کارشناسی تعیین تکلیف می‌شود و حتی در ارتباط با تعداد درختان مخزن سد به تفاهم می‌رسند و به جای پوشش گیاهی مخزن سد، باید یک پوشش گیاهی توسط مجری طرح در بخش دیگری احداث شود. پس بخش جبران خسارت یک مسئله الزام‌آور قانونی است و این نکته مهمی است که باید به آن توجه کرد.
فارس: احداث پوشش گیاهی جدید با نظر مجری طرح است یا محیط زیست و منابع طبیعی بر آن نظارت دارند؟
صدری‌خانلو: در مورد سد چمشیر این قاعده پابرجاست و در مجوز محیط زیستی که سال 1388 اخذ شده است، صراحتا در آن ذکر شده باید خسارات وارده به محیط زیست جبران شود. در سد چمشیر، تعداد قابل توجهی درخت اکالیپتوس در اطراف جاده و کارگاه ساخت سد کاشته شده که بخشی از برنامه جبران خسارات وارده به محیط زیست است و نوع پوشش گیاهی هم با نظر منابع طبیعی استان مربوطه انجام می‌شود و درخت‌ها را هم توسط منابع طبیعی تامین می‌شود. یعنی همه نظارت از اداره منابع طبیعی استان گرفته می‌شود.
در مورد مخزن نیز، یک محل مشخصی را اداره منابع طبیعی و اداره کل محیط زیست استان تعیین می‌کنند و لکه‌هایی از پوشش گیاهی مشخص شده و مجری طرح، مکلف به تقویت این لکه‌ها در بخش‌های مختلف می‌شود.
در رابطه با جبران هم تنها به مسئله کاشت درخت توجه نشده و مجری طرح ملزم هست تا چندین سال، نگهداری نهال‌های درخت را انجام دهد تا به میزان رشدی برسد که بتواند در طبیعت رشد کند و این داستان مسئله مقطعی نیست و الزامات کاملا مشخصی دارد. این مسئله در ارتباط با همه سدها وجود دارد. نکته مهم اینکه، سازمان حفاظت محیط زیست یک دستگاه نظارتی است و در طول دوره ساخت، کارشناس معتمد این سازمان باید با سرکشی متعدد از جبران خسارت وارده اطمینان حاصل کند، گاهی اوقات این سازمان وظایف خود را به خوبی انجام نمی‌دهد و ما با پرسشی مواجه می‌شویم که چرا آسیب وارد شده به محیط زیست جبران نشده است.
*پوشش گیاهی درون مخزن در سد چمشیر به طور دقیق برداشت و برنامه جبران آن تهیه و اجرا شده است
فارس: در ارتباط با سد چمشیر، مسئله پاکتراشی و جبران خسارت وارده به محیط زیست به چه شکلی انجام شده است؟
صدری‌خانلو: سد چمشیر، طرحی جدا از سایر سدهای کشور نیست. این سد هم همانند سایر سدها در سال 1388 مجوز محیط زیست گرفته است. در گزارش ارزیابی اثرات محیط زیست سد چمشیر مانند همه سدهای دیگر، بخش داریم که فصل وضع موجود محیط زیست است که در آن پوشش گیاهی درون مخزن سد به طور کامل بررسی شده و یک گیاه شناس، این پوشش را بررسی و تیپ متفاوت را شناسایی می‌کند، همه علف‌های یکساله، چند ساله و درختچه‌ها شناسایی می‌شود و فهرست می‌شود و نقشه‌های مناسب تهیه و در اختیار سازمان حفاظت محیط زیست قرار می‌گیرد. در مورد سدهای چمشیر این کار به طور کامل و دقیق انجام شده است و توضیحات کاملی در مورد پوشش گیاهی منطقه با جزئیاتی از قبیل تراکم آورده و در مطالعات دیده می‌شود. جزئیات این لیست تا درجه حفاظتی هم پیش می‌رود و مسائل به طور کامل بررسی می‌شود.
فارس: به نظر شما اثر سد چمشیر بر محیط زیست منطقه به چه نحو است؟
صدری‌خانلو: کار مطالعات محیط زیست سد چمشیر توسط من انجام نشده و من در جریان ریز کارهای انجام شده توسط تیم ارزیاب نیستم اما به این نکته توجه کنید، همیشه طرح‌ها، آثار منفی و مثبت محیط زیستی کاملا مشخص است. ما در مطالعات محیط زیست، آثار را در فاز اجرا و بهره‌برداری دسته‌بندی می‌کنیم. در مطالعات سه بخش فیزیکی، بیولوژیکی و انسانی مورد بررسی در مطالعات زیست محیطی قرار می‌گیرد.
به نظر من مطالعات محیطی زیستی یکی از دقیق‌ترین مطالعاتی است که در اثنای یک طرح عمرانی در دستور کار قرار می‌گیرد و روند هم در کشور رو به جلو است و با توجه به دقت بالای این مسئله می‌توان به آن استناد کرد و از آن اطمینان نسبی حاصل کرد و خطاهای گذشته بسیار کمتر از گذشته است. همه این مسائل بیانگر رشد و پیشرفت مطالعات است و نگاه دقیق‌تری حاکم شده و راهکارها برای کاهش آثار نیز به روزتر است. همچنین وضعیت کارشناسی بهتری شکل گرفته و درخواست‌های سازمان حفاظت محیط زیست هم سختگیرانه‌تر و صریح‌تر شده است. این پیشرفت را نباید نادیده گرفت و مدام ایراد گرفت و ارزش کار را در فضای مجازی پایین آورده شود، چون این کار توسط یک تیم کارشناسی قوی پیگیری می‌شود.
فارس: با تشکر از زمانی که در اختیار ما قرار دادید.
صدری‌خانلو: سپاس از شما.
پایان پیام/