عطر صدر ـ ۵ | خاندان صدر؛ به روایت آیت‌الله رضا استادی ــ ۱
متن حاضر، بخش اول از روایت حضرت آیت‌الله استادی، از نسب شهید سیدمحمدباقر صدر، از امام موسی‌بن جعفر علیه‌السلام، تا جد چهارم شهید صدر است.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم؛ حضرت آیت‌الله رضا استادی، از بزرگان و فرزانگان علمی و از صاحبنظران سیاسی کشور است. او ضمن تدوین آثار مهمی در حوزه‌های تفسیری، روایی و سیاسی، سال‌ها در مناصب گوناگون، مانند عضویت در شورای نگهبان و مجلس خبرگان رهبری، فعالیت داشته است. حدود بیست سال پیش، وی در مجله تخصصی «شاهد یاران» مقاله‌ای وزین و جامع درباره خاندان و تبار صدر نوشت. این مقاله ادبیاتی فاخر و تخصصی دارد. متن حاضر، بخش اول از همان مقاله جامع و ارزشمند است که همراه با اندکی تصرف نگارشی و ساده‌سازی ادبی، تقدیم مخاطبان می‌شود. در این بخش، به اجداد طاهرین و قدمای خاندان صدر اشاره شده است. احوال افراد متأخر این خاندان در بخش بعدی خواهد آمد.
بیشتر بخوانید
نسَب آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر با سی و یک واسطه، به حضرت امام موسی بن جعفر (ع) می‌رسد؛ به این ترتیب:
سید محمدباقر صدر
1. ابن سید حیدر
2. ابن سید اسماعیل
3. ابن سید صدرالدین محمد
4. ابن سید صالح
5. ابن سید محمد
6. ابن سید ابراهیم شرف‌الدین
7. ابن سید زین‌العابدین
8. ابن سید علی نورالدین
9. ابن سید نورالدین علی
10. ابن سید حسین عزالدین
11. ابن سید محمد
12. ابن سید حسین
13. ابن سید علی
14. ابن سید محمد
15. ابن سید ابوالحسن تاج‌الدین
16. ابن سید محمد
17. ابن سید عبدالله جلال‌الدین
18. ابن سید احمد
19. ابن سید حمزه ابوالفوارس
20. ابن سید سعدالله
21. ابن سید حمزه
22. ابن سید ابوالسعادات
23. ابن سید ابو محمد
24. ابن سید محمد
25. ابن دیلیمیه ابوالحسن علی
26. ابن سید ابوطاهر
27. ابن سید محمد
28. ابن سید طاهر
29. ابن سید حسین قطعی
30. ابن سید موسی ابوسبحه
31. ابن ابراهیم المرتضی
ابن موسی بن جعفر علیهما و علیهم‌السلام
در این شجره‌ی طیبه‌ی علویه‌ی فاطمیه‌ی موسویه و ثمرات و فروع آن، رجال و شخصیت‌های بزرگ شیعه جای دارند که تعدادی از آنان از معاریف علمای شیعه هستند. در این مقال، با رعایت اختصار و به‌عنوان معرفی آباء و اجداد آیت‌الله شهید صدر، توضیحاتی داده می‌شود.
در میان فرزندان امام موسی کاظم (ع)، دو نفر به نام ابراهیم هستند: یکی ابراهیم اکبر و دیگری ابراهیم اصغر ملقب به مرتضی. ابراهیم اصغر از دو پسر خود به نام‌های موسی ابوسبحه و جعفر نواده داشته است (و برخی گفته‌اند از سه پسر خود نواده داشته‌اند که سومی را اسماعیل بن ابراهیم دانسته‌اند).
آیت‌الله سید محمدباقر صدر از نوادگان موسی بن ابراهیم اصغر است. موسی بن ابراهیم اعقاب فراوانی از هشت پسر خود داشته و یکی از پسران او حسین قطعی است که نسب آیت‌الله صدر به او می‌رسد. حسین قطعی نیز اعقاب و نسل فراوانی داشته و اعقاب او به ابوالحسن علی معروف به ابن دیلمیه بن ابی‌طاهر بن محمد محدث بن طاهر بن حسین قطعی منتهی می‌شود.
فرزند ابن دیلمیه که محمد نام داشت و کنیه‌اش ابوالحارث بود، جد آیت‌الله صدر و نیز جد سادات معروف به آل‌نورالدین در جبل‌عامل است. پسرش عبدالله مکنی به ابومحمد (نقیب النقبای سادات بغداد) بود. صاحب عمده‌الطالب می‌نویسد: "او از بغداد به کربلا هجرت کرد و در آنجا اعقابی دارد. همچنین در بعلبک لبنان و اطراف آن نیز اعقابی دارد که گروهی از آنان معروف به بنی‌معالی هستند (معالی با دو واسطه فرزند اوست: معالی بن علی بن عبدالله)".
فرزند دیگر ابومحمد نقیب، محمد مکنی به ابوالسعادات (مؤلف عمده‌الطالب) است. گفته می‌شود وی از احفاد امام کاظم (ع) است و اولاد او در کربلا به «آل ابوالسعادات» معروف هستند.
جد دیگر آیت‌الله صدر، احمد بن حمزه بن سعدالله بن حمزه بن ابی‌السعادات است. مرحوم سید شرف‌الدین می‌نویسد: "از کتاب غایه‌الاختصار تألیف سید تاج‌الدین حسینی استفاده می‌شود که سعدالله بن حمزه به مجد و بزرگواری مشهور بوده و خاندان او در کربلا از شریف‌ترین خاندان‌ها بوده است. احمد بن حمزه علاوه بر اینکه جد آیت‌الله صدر است، جد سادات معروف به نورالدین در نبطیه لبنان نیز می‌باشد. از این خاندانند: سید حسین نورالدین و سید حیدر نورالدین که از علمای نبطیه لبنان بوده‌اند، و نیز دو فقیه بزرگوار سید محمد نورالدین و برادرش سید مهدی نورالدین، و عالم جلیل سید عبدالحسین نورالدین که از هر پنج نفر در کتاب «تکمله امل‌الآمل» یاد شده‌است".
جد دیگر آیت‌الله صدر، محمد شمس‌الدین بن عبدالله جلال‌الدین بن احمد بن حمزه است که متأسفانه از شرح حال وی اطلاعی در دست نیست (یا ما اطلاعی نداریم).
جد دیگر آیت‌الله صدر، تاج‌الدین معروف به ابوالحسن بن محمد شمس‌الدین است که گویا نام او عباس بوده است؛ زیرا حاجی نوری در «خاتمه مستدرک» و محدث قمی در «منتهی‌الآمال» در شرح حال سید صدرالدین عاملی - که از اجداد سید صدرالدین است - از وی به عنوان «تاج‌الدین عباس بن محمد بن عبدالله بن احمد» یاد کرده‌اند. ابن شدقم نیز در کتاب «تحفه‌الازهار» این ابوالحسن و اولاد و نوادگان او را یاد کرده و از آنان ستایش فراوانی نموده است.
جد دیگر آیت‌الله صدر، محمد بن حسین بن علی بن محمد بن تاج‌الدین است.
عزالدین حسین بن محمد (جد نهم آیت‌الله صدر)
از وی در کتاب‌ها به عنوان «سید حسین بن ابی‌الحسن» یاد شده است. مرحوم سید حسن صدر می‌گوید: "به معروف‌ترین جد خود که ابوالحسن تاج‌الدین است (و جد چهارم او می‌باشد) منسوب شده است." این گونه انتساب (یعنی انتساب به جد) در کتاب‌ها مرسوم و معروف است؛ بنابراین نباید تصور شود که ابوالحسن پدر عزالدین حسین بوده است.
عزالدین حسین در سال 906 قمری در «جبع» به دنیا آمد و تا سال 925 قمری نزد پدر شهید ثانی درس خواند. در سال 925 قمری که این استاد فاضل از دنیا رفت، از «جبع» به «میس» منتقل شد و از محضر شیخ علی بن عبدالعالی میسی (متوفای 938 قمری) بهره برد. همچنین در «کرک نوح» نزد سید حسن موسوی (متوفای 933 قمری) تلمذ کرد و نزد شیخ شمس‌الدین محمد (که از مشایخ شهید ثانی است) درس خواند. همین استاد پدر همسر او بود.
صاحب «امل‌الآمل» می‌نویسد: "السید حسین کان عالماً فاضلاً فقیهاً مقدماً..." این سید بزرگوار و عالم جلیل‌القدر در سال 963 قمری در «صیدا» مسموم شد و به طرز مظلومانه‌ای از دنیا رفت. شهید ثانی که داماد وی بود، با گروه کثیری از مؤمنان بر جنازه او نماز خواند و در «جبع» به خاک سپرده شد.
سید نورالدین علی بن سید حسین عزالدین (جد هشتم آیت‌الله صدر)
وی در سال 931 قمری در جُبَع به دنیا آمد. ابتدا از محضر پدرش استفاده کرد و سپس از درس شهید ثانی (رحمه‌الله علیه) بهره برد. او و سید علی بن الحسین الجزینی از همه شاگردان شهید ثانی فاضل‌تر بودند. شهید ثانی ابتدا با دختر سید حسین عزالدین (خواهر همین نورالدین علی) و سپس با خانمی دیگر ازدواج کرد. خداوند به او دختری داد که سید نورالدین علی وی را به همسری اختیار کرد و از این وصلت مبارک، صاحب مدارک متولد شد.
شهید ثانی همچنین با خانمی دیگر ازدواج کرد که از این ازدواج، صاحب معالم به دنیا آمد. پس از شهادت شهید ثانی، آن بانوی محترمه به همسری سید نورالدین علی درآمد و سید علی نورالدین (جد هفتم آیت‌الله صدر) نتیجه این ازدواج است.
سید نورالدین علی (جد هشتم آیت‌الله صدر) در بیست و یک سالگی به حج مشرف شد. در این سفر، با مفتی آن زمان حجاز یعنی ابن حجر هیثمی (صاحب کتاب «صواعق محرقه») ملاقات داشت که داستان آن در «روضات الجنات» ذکر شده است. وی در سال 988 قمری به مشهد رضوی مشرف شد و در این سفر، علمای بزرگی چون میرداماد و امیر فیض‌الله تفرشی از او روایت گرفتند. صاحب معالم، صاحب مدارک و دیگران نیز از او روایت کرده‌اند.
نسخه‌ای از «مصباح المتهجد» شیخ طوسی در کتابخانه سید حسن صدر (صاحب «تأسیس الشیعه») وجود دارد که شامل اجازه‌نامه‌ای به خط همین سید نورالدین علی برای شیخ محمد بن فخرالدین اردکانی (مورخ 999 قمری) است. بنابراین، وی تا سال 999 قمری در قید حیات بوده، اما تاریخ دقیق وفاتش مشخص نیست. از این بزرگوار و فرزندش (صاحب مدارک) در منابع معتبری چون «امل‌الآمل»، «ریاض العلماء»، «لؤلؤ البحرین»، «اعیان الشیعه»، «فوائد الرضویه»، «خاتمه مستدرک الوسائل» و «بغیه الراغبین» سید شرف‌الدین یاد شده است.
سید علی نورالدین بن نورالدین علی (جد هفتم آیت‌الله صدر)
سید علی نورالدین، برادر مادری صاحب معالم و برادر پدری صاحب مدارک بود. وی در سال 970 قمری در جُبَع متولد شد و نزد پدرش و برادرانش (صاحب معالم و صاحب مدارک) تحصیل کرد.
در سال 1040 قمری به مکه معظمه هجرت نمود و تا پایان عمر در آنجا به خدمت اسلام و مکتب تشیع مشغول بود. به برکت وجود او، گروهی به مذهب تشیع گرویدند. این عالم بزرگوار در سال 1068 قمری دار فانی را وداع گفت و فرزندش سید زین‌العابدین (جد ششم آیت‌الله صدر) بر پیکر او نماز خواند. وی در قبرستان معلی (ابوطالب) به خاک سپرده شد. سید علیخان در «سلافه العصر» می‌نویسد: "او را در حالی دیدم که سنش از نود سال گذشته بود و الناس یستعینون به ولا یستعین".
از جمله شاگردان برجسته او، شیخ شمس‌الدین محمد حرفوشی حریری عاملی بود که نزد وی علوم نحو، اصول فقه، فقه و معقول را فراگرفت و موفق به دریافت اجازه‌نامه‌ای از او شد که در کتاب «بغیه الراغبین» نقل شده است.
تألیفات سید علی نورالدین:
1. غرر المجامع (شرح مختصر نافع محقق حلی) - کتاب طهارت
2. الانوار البهیه (شرح اثنا عشریه شیخ بهایی)
3. الشواهد المکیه (ردّ فوائد مدینه استرآبادی)
4. غنیه المسافر (شامل مطالب گوناگون)
5. تفسیر آیه مودت
6. جواب استفتائات
7. اشعار
8. ترجمه الجزیره الخضراء
9. حواشی بر کتاب‌های فقهی، اصولی و حدیث
سید علی نورالدین پنج پسر داشت:
- سید جمال‌الدین (ساکن حیدرآباد هند، متوفای 1098 قمری)
- سید حیدر (ساکن اصفهان)
- سید علی (پدر صاحب کتاب «نزهه الجلیس»)
- سید ابوالحسن (ساکن شام)
- سید زین‌العابدین (جد ششم آیت‌الله صدر)
سید زین‌العابدین بن علی نورالدین (جد ششم آیت‌الله صدر)
سید زین‌العابدین در سال 966 قمری در جُبَع متولد شد. مادرش دختر عالم جلیل‌القدر شیخ نجیب‌الدین علی بن محمد بن مکی عاملی بود.
وی در سال 1064 قمری به حج مشرف شد، در حالی که پدرش سال‌ها پیش به مکه هجرت کرده بود. پس از انجام مناسک حج و زیارت رسول خدا (ص) و امامان بقیع (ع)، به زیارت عتبات عالیات در عراق و سپس به زیارت امام علی بن موسی الرضا (ع) نائل آمد. آنگاه به حیدرآباد هند سفر کرد تا از برادرش سید جمال‌الدین که در آنجا سکونت داشت، دیدار کند. اگرچه حاکم حیدرآباد تمایل داشت ایشان نیز مانند برادرش در آنجا بماند، وی نپذیرفت و در سال 1068 قمری همراه با حجاج حیدرآباد مجدداً به مکه بازگشت تا در خدمت پدر باشد. متأسفانه تنها چند روز پس از حضور در محضر پدر، پدر بزرگوارش دار فانی را وداع گفت. سید زین‌العابدین بر پیکر پدر نماز خواند و او را در قبرستان معلی (ابوطالب) به خاک سپرد.
سید زین‌العابدین از سال 1068 قمری (سال وفات پدر) تا 1073 قمری در مکه معظمه اقامت داشت و در همانجا وفات یافت. پیکر وی نیز همچون پدرش در کنار قبر حضرت خدیجه (س) در قبرستان ابوطالب دفن شد.
فرزندان سید زین‌العابدین:
1. سید حسین (1041-1098 قمری):
- در سال 1069 قمری به حج مشرف شد
- تا سال 1073 قمری (حیات پدر) از محضر ایشان بهره برد
- در سال 1079 قمری به سوریه رفت و در دمشق ساکن شد
- در سال 1098 قمری در همانجا وفات یافت
2. سید محمد:
- کوچک‌ترین فرزند بود
- در سال 1100 قمری در جُبَع دار فانی را وداع گفت
3. سید علی:
- در سال 1030 قمری در جُبَع (وطن خاندانش) متولد شد
- نزد پدرش سید زین‌العابدین، عموهایش و دیگر علمای منطقه تحصیل کرد
- در علوم فقه، اصول، منطق، حکمت، کلام، تفسیر، حدیث، درایه و رجال به مقامات عالی رسید
- در سال 1078 قمری به شحور هجرت کرد
- در همان سال به حج و زیارت عتبات مقدسه در مدینه مشرف شد
- در سال 1080 قمری در شحور به لقاء الله پیوست
4. سید ابراهیم شرف‌الدین (جد پنجم شهید صدر):
- ظاهراً تنها یک پسر داشت به نام سید محمد
- سید محمد جد چهارم آیت‌الله صدر، مرحوم سید شرف‌الدین و جد سوم سید حسن صدر بود
سید ابراهیم شرف‌الدین (جد پنجم آیت‌الله صدر)
سید محمد (جد پنجم آیت‌الله صدر)، همچنین جد پنجم مرحوم سید شرف‌الدین (صاحب کتاب «المراجعات») و جد چهارم سید حسن صدر (صاحب کتاب «تأسیس الشیعه») بود. مادرش دختر عالم بزرگوار شیخ سلیمان عاملی نباطی (متوفای 1079 قمری) است.
سید محمدبن ابراهیم (جد چهارم آیت‌الله صدر)
سید محمد بن ابراهیم، مکنی به ابوصالح، در سال 1049 هجری در «جبع» به دنیا آمد. نزد پدرش درس خواند و از مجلس درس فقیه بزرگوار، شیخ احمد بن حسین عاملی نباطی، که عموی جدّه‌اش بود ـ زیرا وی برادر شیخ سلیمان، پدرِ مادرِ شرف‌الدین ابراهیم است ـ استفاده کرد. چندی پس از وفات پدرش در سال 1080، به عراق هجرت نمود و در آنجا از درس شیخ حسام‌الدین طریحی نجفی (متوفای 1095 هجری) و نیز چند تن دیگر از فقها بهره برد. در سال 1083 به اصفهان رفت و با دختر محقق سبزواری، صاحب کتاب ذخیره، ازدواج کرد. از این همسر دو فرزند داشت که هر دو، همراه مادرشان، در سال 1089 بر اثر بیماری از دنیا رفتند. محقق سبزواری نیز در سال 1090 درگذشت. وی پس از وفات محقق سبزواری، از محضر شیخ علی، نواده‌ی شهید ثانی که در اصفهان ساکن بود، استفاده می‌کرد. در سال 1099 به مشهدالرضا مشرف شد و میهمان صاحب وسائل، مرحوم شیخ حرّ عاملی، بود. صاحب وسائل دختر خود را به همسری او درآورد.
او در سال 1101، با خانواده‌اش، به وطن اصلی خود، «شحور» در شام، مراجعت کرد و تا پایان عمر، یعنی تا سال 1139، همانجا ماند. تألیفات او عبارتند از:
1. تعلیقه بر اصول کافی
2. تعلیقه بر نقلیه شهید اول
3. تعلیقه بر قواعد علامه حلی
4. کشکولی شامل متفرقات، از جمله شرح حال خود و تعدادی از خاندانش، که این کتاب از مصادر بغیة‌الراغبین مرحوم شرف‌الدین است.
وی دو پسر داشت: یکی، سید محمد، که او را «سید محمد ثانی» می‌خواندند و جدّ سوم مرحوم سید شرف‌الدین است؛ و دیگری، سید صالح، که جدّ سوم آیت‌الله صدر است.
در بخش ششم از پرونده «عطر صدر»، افراد سرشناس متأخر از خاندان صدر معرفی خواهند شد.
انتهای پیام/