کلاف سردرگم پرداخت یارانه‌ها و توزیع کالابرگ الکترونیکی
یک کارشناس اقتصادی با اشاره به اینکه، کالابرگ الکترونیکی به جای حمایت از فقرا، به ابزاری تورم‌زا تبدیل شده است، گفت: بازگشت به الگوی اقتصادی دوران جنگ در حوزه معیشت عمومی، یعنی تثبیت قیمتهای کالاهای اساسی راه نجات است.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، در سال‌های اخیر، سیاست‌های حمایتی دولت‌ها در ایران با محوریت یارانه نقدی و طرح کالابرگ الکترونیکی، همواره یکی از مباحث چالش‌برانگیز اقتصاد کشور بوده‌اند.
در شرایط فعلی اقتصادی کشور، تورم افسارگسیخته و کاهش شدید ارزش پول ملی، منجر به افت محسوس قدرت خرید اکثریت مردم شده است. این وضعیت، به‌ویژه از نیمه دوم سال 1396 با افزایش نرخ ارز آغاز و از ابتدای سال 1397 تشدید شد. در ادامه، با پیشنهاد دولت سیزدهم مبنی بر حذف ارز ترجیحی 4200 تومانی در لایحه بودجه 1401 و جایگزینی آن با ارز نیمایی برای واردات کالاهای اساسی (که به افزایش حدود 7 برابری نرخ ارز وارداتی انجامید)، مجلس شورای اسلامی اجرای طرح توزیع کالابرگ الکترونیکی را به عنوان شرط قانونی حذف ارز ترجیحی تصویب کرد.
دولت پیگیر حل مشکلات اقتصادی باشد/ کالابرگ را گسترش دهید
در سال‌های اخیر، بحث بر سر نحوه حمایت دولت از معیشت خانوارها، به‌ویژه اقشار کم‌درآمد، به یکی از محورهای اصلی سیاست‌گذاری اقتصادی در ایران تبدیل شده است. از زمان اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ها در سال 1389 تاکنون، دولت‌های مختلف کوشیده‌اند با روش‌هایی مانند پرداخت یارانه نقدی یا ارائه کالابرگ، بخشی از فشارهای معیشتی را کاهش دهند. با این حال، این سیاست‌ها با چالش‌ها و ابهاماتی همراه بوده‌اند که ضرورت بازخوانی و ارزیابی دقیق آن‌ها را ایجاب می‌کند.
برای بررسی ابعاد مختلف این موضوع، به گفت‌وگو با امین دلیری، پژوهشگر حوزه سیاست‌گذاری اجتماعی و رفاه، نشستیم. او در این گفت‌وگو به سیر تاریخی یارانه نقدی، دلایل مطرح شدن کالابرگ الکترونیکی، تجربیات اجرایی، و چالش‌ها و الزامات موفقیت این سیاست‌ها پرداخته است.
آقای دلیری، اجازه دهید ابتدا به عقب بازگردیم. سیاست پرداخت یارانه نقدی از چه زمانی و با چه هدفی آغاز شد؟
دلیری: پرداخت یارانه نقدی در ایران از آذرماه 1389 و در چارچوب اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ها آغاز شد. هدف اصلی این طرح، اصلاح تدریجی قیمت حامل‌های انرژی، حذف یارانه‌های پنهان و ناکارآمد، و توزیع مجدد درآمدهای حاصل از این اصلاح قیمت‌ها به‌صورت نقدی بین خانوارها بود. دولت وقت تصور می‌کرد که این شیوه، هم به افزایش عدالت اجتماعی کمک می‌کند و هم انگیزه‌های مصرف بهینه انرژی را در مردم تقویت می‌کند.
اما در عمل، اهداف متعددی با یکدیگر تلفیق شده بود که گاه در تناقض با یکدیگر بودند. مثلاً همزمان قرار بود قیمت‌ها واقعی شود و مردم هم از محل یارانه نقدی، کاهش قدرت خریدشان را جبران کنند. این در حالی بود که افزایش قیمت حامل‌های انرژی اثرات تورمی قابل توجهی داشت که عملاً یارانه نقدی توان جبران آن را نداشت.
تسنیم: در سال‌های بعد از اجرای این سیاست، چه چالش‌هایی به‌وجود آمد؟
دلیری: یکی از چالش‌های اصلی، عدم شناسایی دقیق گروه‌های هدف بود. یارانه‌ها در ابتدای امر به‌صورت مساوی به همه خانوارها پرداخت می‌شد، بدون در نظر گرفتن تفاوت‌های درآمدی یا موقعیت اقتصادی آن‌ها. این باعث شد که بخشی از منابع حمایتی دولت به دهک‌های پردرآمد نیز برسد.
از سوی دیگر، نرخ تورم در کشور همواره بالا بوده و این مسأله باعث شد ارزش واقعی یارانه پرداختی به شدت کاهش پیدا کند. مثلاً همان مبلغ 45500 تومان که از ابتدا پرداخت می‌شد، طی بیش از یک دهه، بدون تغییر باقی ماند، در حالی که قیمت کالاهای اساسی چندین برابر شده بود.
از نظر ساختاری هم پرداخت یارانه نقدی به مرور به یک تعهد دائمی برای دولت تبدیل شد که با محدودیت‌های بودجه‌ای، کسری منابع، و اولویت‌های دیگر تداخل پیدا کرد. عملاً دولت‌ها از یک‌سو توان حذف کامل یارانه نقدی را نداشتند و از سوی دیگر منابع کافی برای به‌روزرسانی و اصلاح آن در اختیار نداشتند.
تسنیم: در سال‌های اخیر، طرح کالابرگ الکترونیکی مطرح شده است. هدف این طرح چه بود و چه تجربیاتی از اجرای آن به دست آمده است؟
دلیری: طرح کالابرگ الکترونیکی با این هدف مطرح شد که به جای پرداخت مستقیم نقدی، دولت بتواند یارانه را به شکل غیرنقدی و فقط برای خرید کالاهای مشخص اختصاص دهد. این روش چند مزیت بالقوه دارد: اولاً می‌تواند اطمینان حاصل کند که یارانه صرفاً صرف کالاهای اساسی می‌شود، نه موارد دیگر. دوم، امکان کنترل تورم و تنظیم بازار اقلام ضروری بیشتر است. سوم، قابلیت هدف‌مندی بالاتری دارد.
اما در تجربه اجرای اولیه، چالش‌های متعددی پدید آمد. مثلاً زیرساخت فنی کافی وجود نداشت، فروشگاه‌های مشارکت‌کننده محدود بودند، تنوع کالاها کم بود و حتی بسیاری از مردم با نحوه استفاده از این طرح آشنایی نداشتند.
مهم‌تر از همه، قدرت خرید مردم با نرخ رسمی کالاها هماهنگ نبود. وقتی کالابرگ به‌صورت یارانه‌ای و با قیمت مصوب تخصیص می‌یابد ولی فروشندگان کالا را با نرخ بازار می‌فروشند یا کالایی موجود نیست، عملاً کارایی این روش زیر سؤال می‌رود.
تسنیم: با توجه به این مشکلات، از دیدگاه شما اجرای موفق کالابرگ الکترونیکی نیازمند چه پیش‌نیازهایی است؟
دلیری: اول از همه، شناسایی دقیق دهک‌های درآمدی ضروری است. بدون این مرحله، نمی‌توان منابع را به‌صورت هدفمند توزیع کرد و حمایت واقعی از دهک‌های پایین‌تر انجام داد.
در گام بعدی، زیرساخت فنی و ارتباطی باید به‌صورت کامل فراهم شود. این یعنی اتصال فروشگاه‌ها، نهادهای ناظر، و خانوارها از طریق یک سامانه شفاف و قابل اعتماد. تجربه گذشته نشان داده است که ضعف در این حوزه، موجب نارضایتی مردم و افت مشارکت می‌شود.
همچنین اطلاع‌رسانی دقیق، آموزش کاربران، و افزایش تعداد کالاهای مشمول نیز بسیار مهم است. نباید فراموش کرد که اگر مردم احساس کنند استفاده از کالابرگ محدودکننده، پیچیده یا ناکارآمد است، طبیعتاً ترجیح می‌دهند یارانه نقدی را دریافت کنند.
در نهایت، باید یک تحلیل دقیق هزینه-فایده انجام شود تا روشن شود که در بلندمدت، کدام روش اثرگذاری بیشتری بر رفاه خانوارها، ثبات بازار، و عدالت اجتماعی خواهد داشت.
تسنیم: و در پایان، آیا شما فکر می‌کنید دولت‌ها باید از مدل ترکیبی حمایت نقدی و غیرنقدی استفاده کنند یا یکی را به‌طور کامل جایگزین دیگری نمایند؟
دلیری: پیشنهاد من مدل ترکیبی مشروط و مبتنی بر شواهد است. برخی خانوارها ممکن است نیاز به حمایت نقدی فوری داشته باشند، مثلاً برای هزینه‌های درمان یا آموزش. در عین حال، برای اقلامی مثل نان، برنج، روغن یا شیر، می‌توان از سیستم کالابرگ استفاده کرد تا مطمئن باشیم دسترسی به این اقلام اساسی برای همه فراهم است.
با این حال، موفقیت هر مدلی در گرو این است که تصمیم‌گیری‌ها شفاف، مبتنی بر داده، و همراه با ارزیابی مستمر اجراها باشد. سیاست‌های حمایتی باید نه فقط برای رفع بحران‌های مقطعی، بلکه برای افزایش تاب‌آوری خانوارها طراحی شوند.
تسنیم: پس راهکار شما برای خروج از این بن‌بست چیست؟
دلیری:
4 پیشنهاد کلیدی دارم:
1. بازگشت به الگوی جنگ: در دوران دفاع مقدس، کالابرگ (کوپن) بدون پرداخت پول نقد و فقط با قیمتهای تثبیت‌شده اجرا می‌شد. امروز هم باید کالاهای اساسی با ارز ترجیحی وارد و با قیمت مصوب عرضه شود، نه اینکه پول مستقیم به مردم داده شود.
2. حذف واقعی پردرآمدها: باید از فناوری برای شناسایی دقیق دهک‌ها استفاده کرد، نه صرفاً شعار دادن.
3. توقف تزریق پول به اقتصاد: بودجه یارانه باید به سمت اشتغال‌زایی و تولید سوق داده شود.
4. شفافیت در توزیع ارز ترجیحی: اختصاص ارز 28500 تومانی به واردات کالاهای اساسی باید با نظارت مجلس و رسانه‌ها همراه باشد تا انحصارگران سوءاستفاده نکنند.
تسنیم: آینده این طرح‌ها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
دلیری:اگر همین روند ادامه یابد، شاهد شکست کامل کالابرگ خواهیم بود. وزیر کار اخیراً گفت: «برای کالابرگ نیاز به منابع جدید داریم»! این یعنی دولت باز هم به دنبال تزریق پول به اقتصاد است، درحالی که راه حل، مدیریت عرضه کالا است، نه افزایش نقدینگی. مجلس و رئیس‌جمهور باید فوراً وارد شده و از تحریف اهداف اصلی طرح جلوگیری کنند.
یارانه نقدی و کالابرگ فعلی نه تنها کم‌درآمدها را حمایت نکرده، بلکه به رشد تورم و شکاف طبقاتی دامن زده است. الگوی موفق کوپن دوران جنگ باید احیا شود، یعنی عرضه کالا با قیمت مصوب، بدون پرداخت نقدی. ادامه روند فعلی به معضلی بزرگتر در تأمین منابع و تشدید تورم منجر خواهد شد.
انتهای پیام/