تغییر اقلیم، عامل اصلی ۷۵ درصد از بلایای طبیعی در عرصه جهانی

استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی و پایش ورودی آب و وضعیت تالاب‌ها در دستور کار قرار دارد زیرا تغییر اقلیم، عامل اصلی ۷۵ درصد از بلایای طبیعی در عرصه جهانی است.

به گزارش خبرگزاری مهر، در نشست فناوری‌های نو و مسئله گرد و غبار مطرح شد که ۷۵ درصد حوادث طبیعی در سطح جهان ریشه‌های آب و هوایی و اقلیمی دارند. بیش از ۱۰ هزار کانون گرد و غبار در حوزه دجله و فرات می‌توانند کشور را دچار گرد و غبارهای ۱۰۰۰ ساله کنند. ارزش اقتصادی هر هکتار تالاب ساحلی ۸۴ هزار دلار در سال است. استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی و پایش ورودی آب و وضعیت تالاب‌ها در دستور کار قرار دارد. بر اساس مطالعات دقیق و ۱۰ ساله خوشبختانه آلاینده رادیواکتیوی در ذرات گرد و غبار ایران وجود ندارد. تصویب تاریخ ۱۲ جولای به عنوان روز جهانی مقابله با گرد و غبار نشانه‌ای از اقدامات ایران در عرصه مدیریت این پدیده در عرصه بین الملل است.

یکصد و بیست و نهمین نشست علمی تخصصی با عنوان «نقش فناوری‌های نوآورانه در مقابله و مدیریت کانون‌های گرد و غبار» با حضور مصطفی محقق هماهنگ کننده ارشد مرکز سازمان ملل متحد برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا در آسیا و اقیانوسیه (اپدیم) به عنوان مدیر علمی، علی درویشی دانشیار گروه آموزشی سنجش از دور و GIS دانشگاه تهران، رضا شهبازی مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و آرزو اشرفی زاده مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان سخنرانان برگزار شد.

اقدامات بین المللی ایران در مواجهه با پدیده گرد و غبار

در ابتدا نشست مصطفی محقق، هماهنگ کننده ارشد مرکز سازمان ملل متحد برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا در آسیا و اقیانوسیه (اپدیم) ضمن بیان ملاحظات کلی در خصوص مسئله بلایای طبیعی در عرصه جهانی، گفت: از دهه ۴۰ خورشیدی روند مقابله با بلایای طبیعی آغاز شد و جالب است بدانید اولین اقدام بین المللی در خصوص مواجهه با بلایای طبیعی زلزله بوئین زهرا بود، لذا به منظور کاهش سوانح سه عامل اساسی ریسک را باید مدنظر داشته باشیم. عامل اول پدیده بیرونی است که معمولاً غیرقابل کنترل است مثل باران و زلزله و…، دومین عامل ضعف انسانی است و سومین عامل نیز در معرض بودن پدیده، به این معنا که ما خانه را بر روی گسل و یا در بستر رودخانه بسازیم.

وی ادامه داد: مهاجرت‌ها، ضعف ساختمان‌ها، فقر و آسیب پذیری‌های زیست محیطی همگی بر تحقق و شدت وقوع بلایای طبیعی تأثیرگذار است. بر اساس گزارش‌های رسمی بین المللی در طول ۲۰ سال گذشته ۷۵ درصد حوادث طبیعی در سطح جهان ریشه‌های آب و هوایی و اقلیمی داشته است. در این بین ایران نقش رهبری در معرفی گرد و غبار به عنوان یک پدیده سهمگین را در سطح بین المللی به خود اختصاص داده است. قطعنامه‌های سازمان ملل درباره کنترل گرد و غبار همگی تحت تأثیر اقدامات مثبت ایران شکل گرفته است. همچنین جمهوری اسلامی ایران میزبان کنفرانس‌های بین المللی گرد و غبار در طول چند سال اخیر بوده است و در مهم‌ترین اقدام‌ها به ابتکار جمهوری اسلامی ایران و بر اساس تصویب صحن علنی سازمان ملل متحد روز ۱۲ جولای روز مقابله با گرد و غبار در سطح جهانی اعلام شد.

محقق افزود: در همین راستا و بر اساس اقدامات بین المللی ایران در مواجهه با پدیده گرد و غبار، اولین مطالعه ریسک گرد و غبار در منطقه آسیا و اقیانوسیه تدوین شد و به تصویب کشورهای عضو اسکاپ رسید و در جلسه هفته آینده اسکاپ در بانکوک تایلند خروجی‌های این نشست نیز منتقل خواهد شد، لازم است بدانیم زمانی که سخن از فناوری‌های نوین در کنترل گرد و غبار مطرح می‌شود صرفاً سامانه‌های هشدار مد نظر نیست، در ابتدا باید ریسک این پدیده را به درستی بررسی کنیم، سپس پایش و در ادامه راه‌های مختلف جهت مقابله و در انتها استفاده از فناوری به منظور کنترل پیامدها نیز باید مدنظر قرار گیرد. لذا راه‌های کاهنده پیامدها نیز می‌تواند مورد توجه باشد و باید هم احتمال وقوع را به درستی بدانیم و هم اندازه پیامدها را به دقت بررسی کنیم.

مناطق مستعد گرد و غبار

در ادامه علی درویشی، دانشیار گروه آموزشی سنجش از دور و GIS دانشگاه تهران و مشاور فائو در بخش گرد و غبار، ضمن بیان اینکه از سال ۲۰۰۰ پدیده گرد و غبار در جهان افزایش پیدا کرده است، گفت: ما بر اساس مطالعات در دانشگاه تهران به ۱۰ ابربحران جهانی رسیدیم که ۴ مورد از این موارد مستقیم به پدیده تغییر اقلیم و گرد و غبار مرتبط است. لذا باید بدانیم این پدیده یک بحران جهانی است و چون ما در سرزمین خشک و نیمه خشک زندگی می‌کنیم سهم بیشتری از پیامدهای منفی این پدیده خواهیم داشت.

وی با اشاره به مفهوم تخریب سرزمین، تصریح کرد: درست است که در آلمان هم تخریب زمین داریم اما در آنجا به این پدیده به واسطه نوع پوشش گیاهی به کاهش تولیدات کشاورزی منجر می‌شود، ولی در ایران همین اتفاق به گرد و غبار می‌انجامد چون ایران در منطقه خشکی قرار گرفته است.

وی با اشاره به تجربه آمریکا، چین، آسیای میانه و خاورمیانه در پدیده بروز گرد و غبار، خاطرنشان کرد: در سطح کشور و منطقه پیدا کردن کانون‌های گرد و غبار، یافتن مکان دقیق و یافتن دلایل ایجاد کانون‌ها اقدامی است که در مطالعات مشترک بین المللی توسط همین گروه در دانشگاه تهران انجام شده است.

درویشی با اشاره به کانون‌های فعال گرد و غبار در دجله و فرات تعداد این کانون‌ها را ۱۰ هزار و ۴۲۲ مورد دانست و گفت: البته برخی از گرد و غبارها از زمین‌های کشاورزی و برخی از گرد و غبارها از رودخانه‌های خشک و رودخانه‌های فصلی پدید می‌آید.

وی با اشاره به مصوبه شورای شهر تهران در خصوص شناسایی مناطق مستعد گرد و غبار شهر تهران، گفت: ما طبق تحلیل صورت گرفته در ۲۵۰ نقطه از سنجش در مناطق تهران، یک نقشه فرسایش پذیری در مقیاس استان تهران را به دست آوردیم. در واقع تخریب سرزمین در یک منطقه خشکی مثل ایران بلافاصله به پدیده گرد و غبار تبدیل می‌شود.

این محقق بین المللی با اشاره به منطقه دجله فرات و مطالعات انجام شده در این باره گفت: این مناطق پتانسیل‌های ایجاد گرد و غبارهای ۱۰۰۰ ساله برای ایران خواهند بود. افزایش جمعیت شدید در خاورمیانه نیز به منابع فشار آورده و این فشار، به تخریب شدید زمین منجر شده است و در نهایت منجر شده که این زمین‌ها به کانون‌های بحرانی تبدیل شوند.

مشاور فائو در بحث گرد و غبار ادامه داد: با توجه به مطالعات صورت گرفته در تهران، عامل اصلی ایجاد کانون‌های گرد و غبار اطراف تهران، زمین‌های کشاورزی است که با چالش‌های متعددی مواجه شده‌اند. اکنون این فناوری وجود دارد که علاوه بر مشخص کردن کانون گرد و غبار، شعاع تحت تأثیر آن کانون را نیز می‌توان مشخص کرد و این پروژه با فائو، کشور چین و مشارکت دانشگاه تهران در حال انجام است.

وی افزود: گرد و غبار تأثیر مستقیم روی سلامت، پوشش گیاهی، انسان و آب دارد. در مجموع گرد و غبار در یک تقسیم بندی کلی به خشک و تر، تقسیم می‌شود به عنوان مثال مدل گرد و غبار خشک پدیده اهواز است که بر اثر جاذبه فرو می‌نشیند ولی گرد و غباری که به همراه باران می‌آید خیلی خطرناک‌تر است که این پدیده در منطقه گلستان مشاهده شده است.

درویشی ضمن ادامه بررسی مطالعات انجام شده در حوزه پیامدهای گرد و غبار در حوزه‌های سلامت، اجتماع، محیط زیست و اقتصاد، گفت: ما توانستیم یک تقویم ۲۰ ساله از پدیده گرد و غبار را برای ایران استخراج کنیم و تأثیر دقیق گرد و غبار بر روی انسان، گیاه و حیوانات را در مناطق مختلف کشور مورد بررسی قرار دهیم.

ترکیب شیمیایی ذرات چیست؟

رضا شهبازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست محیطی سازمان زمین‌شناسی، ضمن ارائه خود تحت عنوان طرح ملی شناسایی ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی ذرات گرد و غبار کشور، در ابتدا گفت: قطع جریان آب، بر روی زمین، گرد و غبار را شکل می‌دهد و قطع جریان آب در زیر زمین پدیده فرونشست را به دنبال خواهد داشت.

وی با اشاره به اینکه بر اساس آمار اعلامی، سرجمع ۱۰۰ میلیارد متر مکعب آب در دسترس کشور موجود است، گفت: در صورت مدیریت این شرایط می‌توان با مشکل کم آبی کشور مدارا کرد.

شهبازی با بیان اینکه پیش از این در جامعه علمی کشور بر این باور نبودند که ما در کشور کانون‌های گرد و غبار داریم، گفت: ما مدت‌ها تلاش کردیم جامعه علمی را به این باور برسانیم که در داخل کانون گرد و غبار داریم. این اتفاق ۱۴ سال پیش در تهران زمانی به وقوع پیوست که گرد و غبار به تهران هم رسید و جامعه علمی و سیاست گذاران با این واقعیت مواجه شدند. تا آن زمان خیلی‌ها وجود کانون‌های گرد و غبار در کشور را باور نمی‌کردند.

وی با اشاره به ابعاد و نوع ذرات گرد و غبار داخلی و خارجی گفت: هر چه میزان ذرات کوچک‌تر باشد نشان از این دارد که این ذرات از لایه‌های خارجی‌تر و از بیرون کشور وارد شده‌اند. ذرات با منشأ خارجی غالباً زیر ۴ میکرون یا نهایتاً ۸ میکرون هستند، لذا اگر ذره بالای ۱۰ میکرون باشد حتماً منشأ داخلی و نزدیک دارد.

این محقق زمین شناسی با اشاره به تاریخچه اقدامات ستاد ملی مقابله با گرد و غبار و سازمان زمین شناسی در مواجهه با این پدیده گفت: پس از شناسایی کانون‌های داخلی و خارجی به این سوال رسیدیم که ترکیب شیمیایی این ذرات چیست؟ در واقع بر اساس شبکه نمونه برداری در طول یک دهه با تیم واحد و یک آزمایشگاه واحد در یک همکاری سه جانبه ستاد ملی مقابله با گرد و غبار، سازمان برنامه و بودجه کشور و سازمان زمین شناسی به این نتیجه علمی رسیدیم که خوشبختانه آلاینده رادیواکتیوی در ذرات گرد و غبار ایران وجود ندارد.

وی با اشاره به کانون‌های خاص گرد و غبار در کشور به تالاب صالحیه اطراف تهران اشاره کرد و گفت: این کانون به تدریج به یکی از تهدیدهای اصلی تهران در زمینه بروز گرد و غبار تبدیل می‌شود که سازمان زمین شناسی در یک مطالعه ۵ ساله مشغول مطالعه دقیق بر روی این کانون است و در عین حال امید داریم که با پس رفت دریای خزر، بندر انزلی و میانکاله دچار چنین اتفاقی نشود.

وی با اشاره به اتفاقات فلج کننده سال ۹۷ در اهواز که آب و برق قطع می‌شد، گفت: در این مقطع بود که تصمیمات جدی گرفته شد و بر اساس همین تجربه، کشور به ۵ پهنه در سال ۱۴۰۱ تقسیم شد و تا این تاریخ بر اساس پایش های دقیق، نیمی از پدیده‌های گرد و غبار کانون خارجی دارد و نیمی از پدیده گرد و غبار منشأ داخلی. لذا باید بدانیم مخاطرات پیوسته در حال وقوع است. به همین دلیل پایش باید به صورت مستمر باشد.

خشک شدن تالاب‌ها و کانون‌های گردوغبار

آرزو اشرفی زاده، مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست در ادامه با موضوع نقش فناوری‌های نوآورانه در حفظ تالاب‌ها و مهار گرد و غبار به سخن پرداخت و گفت: تالاب‌ها در صورت خشک شدن به سادگی می‌توانند به کانون‌های گرد و غبار تبدیل شوند. لذا تالاب‌ها، اکوسیستم‌های بسیار آسیب پذیری هستند که در صورت تخریب مناطق زیادی را با بحران‌های مهمی مواجه می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه درباره تالاب‌ها بر اساس کنوانسیون رامسر هم اکنون ۳۵ عنوان تالاب ثبت شده داریم، گفت: این در حالی است که بر اساس مطالعات انجام شده ۲۲۵ نقطه تالابی دیگر در کشور شناسایی شده است. بر اساس مطالعات انجام شده در خصوص ارزش اقتصادی تالاب‌ها ارزش هر هکتار تالاب در سال ۴۸ هزار دلار است و این ارزش اقتصادی در تالاب‌های ساحلی به ۸۴ هزار دلار در هکتار نیز می‌رسد.

اشرفی زاده افزود: با این وجود تالاب‌های کشور با چالش‌های مهمی مواجه هستند که کمترین آنها کاهش ورود آب‌های سطحی به این تالاب‌ها است که ساخت و سازها در بالا دست این آسیب‌ها را بیشتر می‌کند.

وی با اشاره به مساحت ۳ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتاری تالاب‌های کشور گفت: از این بین یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار از این مساحت، مستعد تبدیل شدن به کانون گرد و غبار است. جازموریان، صالحیه و هامون از مهمترین این تالاب‌ها به شمار می‌آید. در واقع ۴۳ درصد از مساحت تالاب‌های کشور مستعد تبدیل شدن به کانون گرد و غبار است.

وی با اشاره به شرایط بد سیستان و بلوچستان در روزهای اخیر و شرایط تالاب هامون گفت: بادهای ۱۲۰ روزه تبدیل به بادهای ۲۰۰ روزه شده است و بستر خشک تالاب شرایط بسیار بدی را در این مناطق به وجود آورده است. با وجود بحث‌های پایشی خوب و با استفاده از فناوری‌های جدید در پایش ها باید متوجه باشیم که شرایط در این مناطق اصلاً مطلوب نیست.

وی با اشاره به استفاده از فناوری‌های نو در پایش و کنترل تالاب‌ها گفت: مشخص شدن حق آبه تالاب‌ها و پایش آنلاین تالاب‌ها در حال پیگیری است به گونه‌ای که ورودی آب را پایش کنیم. اما جالب است بدانیم که برگرداندن منابع آبی به این تالاب‌ها به سرعت موجب بازگشت شرایط اقلیمی و حیات به تالاب می‌شود. این پدیده خود پالایشی طبیعت می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی در موضوع تالاب نیز مورد توجه قرار گرفته است. لذا بر این باوریم اگر امروز در صالحیه چنین پدیده‌ای را می‌بینیم نتیجه زه کشی‌ها و توسعه ناپایداری است که در سال‌های اخیر انجام شده و باید به ریشه‌های مشکل توجه کرد تا شرایط را بتوانیم کنترل کنیم.

شناسایی کانون‌های گرد و غبار

همچنین در ادامه محمد طهماسبی، دبیر ستاد ملی گرد و غبار نیز در سخنانی ضمن بیان اینکه ما اکنون شناسایی خوبی در خصوص کانون‌های گرد و غبار داریم به برنامه عمل ۱۰ ساله اقدام این ستاد ملی اشاره کرد و گفت: این سند اقدام و عمل همه نهادها در قبال مسئله گرد و غبار را به وضوح معلوم کرده است.

وی با اشاره به اقدامات بین المللی ایران در زمینه گرد و غبار خاطرنشان کرد: تصویب ۱۲ جولای با تلاش وزارت امور خارجه و دفتر ایران در سازمان ملل به عنوان روز جهانی مبارزه با گرد و غبار نمونه‌ای از این فعالیت هاست. همچنین در حوزه خارج از کشور ایجاد یک صندوق به منظور حمایت از اقدامات اصلاحی در پدیده گرد و غبار مورد توجه و پیگیری است.

وی در پایان با اشاره به اینکه دولت به این جمع بندی رسیده است که اقدامات در خصوص گرد و غبار باید در این ستاد ملی صورت بندی شود و برنامه‌های اقدام و عمل باید در این ستاد ملی پیگیری شود تصریح کرد: از تمام نهادها و مراکز علمی می‌خواهم در راستای هم افزایی در هماهنگی کامل با ستاد ملی اقدامات خود را صورت بندی کنند. ما همچنین امید داریم که در ستاد ملی میزبان مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده نگری باشیم تا بتوانیم از ظرفیت این نهاد علمی نیز در راستای کنترل پدیده گرد و غبار استفاده ببریم.

در پایان این نشست با توجه به اهمیت موضوع، مسائل و مشکلات حوزه بلایای طبیعی و نیز قرار گرفتن در برهه زمانی طرح برنامه هفتم توسعه در مجلس شورای اسلامی، ضمن تأکید بر ضرورت توجه ویژه نمایندگان مجلس شورای اسلامی به اهمیت بلایای طبیعی و ریسک‌های ناشی از آن در فرآیند تصویب برنامه هفتم توسعه، بررسی بیشتر ابعاد مختلف این موضوع در نشست‌های علمی – تخصصی آتی مرکز پیشنهاد شد.