چگونه دلار وارد تجارت جهانی شد؟

در کنفرانس برتون وودز تصمیم گرفته شد دلار در مبادلات تجاری خارجی کشورها یک ارز مرجع باشد و ارزش آن برای هر اونس طلا ۰۸۷۵ / ۳۵ دلار تعیین شد.

به گزارش خبرنگار مهر، امین دلیری، مدرس حوزه اقتصاد در یادداشتی با موضوع پایان حکمرانی دلار برای مهر نوشت، در تعاریف معمول بین المللی، ارز (Foreign exchange) یک وسیله پرداخت در مبادلات خارجی است که کشوری از راه صادرات کالا و خدمات به دست می‌آورد. این ارز مرجع باید دارای خصوصیت نقد شوندگی و تبدیل به پول سایر کشورها، فراوانی و قابلیت دسترسی آسان داشته باشد و در بلندمدت دامنه نوسان ارزش آن کم بوده و ارزش آن در مقابل طلا حفظ شود.

بعد از جنگ جهانی دوم، پس از پیروزی متفقین در جنگ، ۲۲ جولای ۱۹۴۴ میلادی کنفرانسی در آمریکا با عنوان «برتون وودز» Bretton Woods)) با شرکت ۴۴ کشور جهان برگزار شد تا یک سیستم پولی بین المللی در تجارت خارجی تمام کشورها لحاظ شود. در این کنفرانس علاوه بر نمایندگان کشورها، صاحبنظران و اقتصاددانان مطرح جهان نیز حضور داشتند. بنا به پیشنهاد جان مینارد کینز، اقتصاددان معروف انگلیسی که در کنفرانس حضور داشت، پیشنهاد کرد؛ برای توسعه تجارت و جلوگیری از نوسان و بحران‌های مالی، کشورها یک ارز واحد و یک بانک مرکزی واحد داشته باشند. پس از تبادل نظرهای افراد شرکت کننده درباره پیرامون موضوع و پیشنهاد نماینده آمریکا که دلار آمریکا این وظیفه را به عهده بگیرد، مورد بحث قرار گرفت. در نهایت در این کنفرانس تصمیم گرفته شد دلار در مبادلات تجاری خارجی کشورها یک ارز مرجع باشد و ارزش آن برای هر اونس طلا ۰۸۷۵ / ‏‬ ۳۵ دلار تعیین شد.

برتون وودز در واقع همان سیستم فدرال رزرو بانک مرکزی آمریکا است. به این ترتیب در کنفرانس برتون وودز دلار به صورت موقت ارز واحد و سیستم فدرال رزرو به یک بانک مرکزی جهانی در مبادلات ارزی و پولی بین المللی عمل کند، مورد تصویب قرار گرفت و ارزش آن برابر ارزش طلا باشد پذیرفته شد. در این کنفرانس همزمان دو نهاد بین المللی پولی و مالی یعنی صندوق بین المللی پول (IMF) و بانک جهانی (World Bank) با اهداف کمک به تراز پرداخت‌ها و حمایت مالی از برنامه‌های توسعه‌ای کشورهای عضو تأسیس شد.

ایران در ۱۸ دسامبر ۱۹۴۶ به عضویت صندوق بین المللی و سپس بانک جهانی در آمد. در آن زمان ابتدا برابری ریال با دلار، ۵۰/ ۳۲ ریال بود. در این سال فرار سرمایه با مهاجرت بسیاری از تجار و متمولان همراه شد، بر اساس فشار تقاضا ارزش دلار نسبت ریال، ۷۵ ریال شد ولی قیمت رسمی آن ۵۰/ ۳۲ ریال ثابت ماند. با تأسیس بانک ملی ایران در ۱۸ می ۱۹۵۷ که با کودتا علیه دولت مرحوم دکتر مصدق قرین بود، قیمت دلار ۷۵ ریال تعیین شد. البته پس از تأسیس بانک مرکزی ایران در سال ۱۹۶۰ قیمت دلار در برابر ریال در نوسان قیمتی ۶۰ تا ۷۰ ریال باقی ماند.

سال ۱۳۷۱ خورشیدی با سخنان نیکسون، رئیس جمهور وقت آمریکا که به عنوان شوک نیکسون معروف است، اعلام کرد از این پس ارتباط دلار با ذخایر طلا در فدرال رزرو قطع می‌شود. در این صورت فدرال رزو اجباری ندارد در برابر حجم دلارهای انتشار یافته، ذخایر طلا را در صندوق بین المللی پول افزایش دهد. البته در همان موقع هم یک ناترازی در میزان دلارهای انتشار یافته و ذخیره طلا وجود داشت.

بعد از قطع ارتباط ارزش دلار با طلا، همان طور که اشاره شد تا سال ۱۹۷۱ ارزش ارزهای کشورهای جهان که دارای یک نرخ ثابت با حداقل نوسان (به اضافه یک و منهای یک) بود. البته با افزایش ارزش طلا در مقابل کاهش ۵ درصدی ارزش دلار، این نوسان کمی بالای ۲ و کمی منهای ۲ تعیین شد. ولی بعد از اعلام نیکسون مبنی بر قطع ارتباط دلار با طلا و خارج شدن ارزهای کشورها از نرخ ثابت نسبت به دلار، ارزهای کشورها به صورت نرخ ارز شناور در مقابل دلار تغییر کرد. ارزش ارزهای کشورها نسبت به دلار در بازار «اف ایکس» که بزرگترین بازار دادوستد پول در جهان است و حجم معاملات آن در روز بالغ بر ۵ تریلیون دلار است تعیین می‌شود. مرکز این بازار خرید و فروش ارز در نیویورک است.

در این صورت کشورهای دیگر عضو هم اجباری برای افزایش ذخیره طلای خود در قبال چاپ و انتشار پول ملی خود نداشتند. از این به بعد تعیین ارز پول ملی کشورها تابع صادرات و واردات و ایجاد تعادل در نیروهای عرضه و تقاضای آن در بازارهای ارزی خارجی که نرخ ارز در آن تعیین می‌شود، بستگی دارد و ارزش ارزهای کشورهای دیگر با دلار در بازار خرید و فروش ارز در مرکز ارزی اف ایکس تعیین می‌شد. بنابراین نرخ ارز کشورها از نرخ ثابت نسبت به دلار به طرف نرخ‌های شناور سوق داده شد.

بنا بر این ارز جارجی و ذخیره آن برای واردات کالاهای وارداتی نظیر مواد اولیه، واسطه‌ای و سرمایه‌ای و مصرفی و خدمات اختصاص می‌یابد و امکان پرداخت آن از طریق خالص صادرات کالا و خدمات با داشتن تراز پرداخت‌های تجاری مثبت و ذخایر ارزی داخلی و خارجی قابل انجام است. کشوری موفق است میزان صادرات آن از واردات آن بیشتر و بدون تراز تجاری منفی باشد.

حال که نقش ارز خارجی و ارتباط آن با پول ملی کشورها را با دلار و چگونگی تعیین ارزش آنها با دلار و سایر ارزهای خارجی، آشنا شدیم، لازم است موضوع نحوه ترتیبات ارزی کشور ایران با دیگر کشورهای جهان که تحت قواعد تجارت بین المللی و قراردادها قابل انجام است، اشاره‌ای داشته باشیم و سپس چگونگی خروج از سلطه دلار که بیش از ۷ دهه است به عنوان ارز مرجع یکه تازی کرده و خارج از توافق برتون وودز به عنوان ابزار سیاسی مورد استفاده دولت آمریکا قرارگرفته، طی یادداشتی دیگر مطالبی را بیان خواهم کرد.

ادامه دارد