ذره‌بین آمار بر طرح بزرگ احیای دریاچه ارومیه/ روزهای پرآب دریاچه باز می‌گردد؟‌

واکاوی جزئیات آماری و اطلاعات میدانی بیانگر آن است که همزمان با بهره‌برداری از فاز اول سامانه انتقال آب به دریاچه ارومیه در کنار عملکرد طرح حفاظت از منابع آب و توسعه تصفیه‌خانه‌های فاضلاب، زمینه افزایش یک میلیارد متر مکعبی آب در سال به دریاچه مهیا شده و امید به احیای دریاچه ارومیه به بالاترین سطح خود رسیده است.

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، عکس‌های مخابره شده از دریاچه ارومیه در روزهای اخیر، موج شادی را در میان مردم کشور به راه انداخته و بار دیگر امید برای احیای این دریاچه را زنده کرده است.

به گزارش فارس، طی سال‌های مختلف علل متفاوتی برای خشک شدن دریاچه مطرح شده است، دلایلی از جمله افزایش سطح زیر کشت اراضی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، راه مواصلاتی ساخته شده در میان دریاچه، سدسازی وزارت نیرو از جمله دلایلی است که به فراخور زمان به عنوان دلایل خشکی دریاچه مطرح شده است اما در این میان کمتر کسی پیرامون تاثیر تغییرات آب هوایی و کاهش بارندگی در کنار افزایش دما حوضه آبریز و نقش آن در خشک شدن دریاچه ارومیه صحبت کرده است.

بر اساس به روزترین آمار حوضه آبریز دریاچه ارومیه، مقدار بارندگی در دوره بلند مدت این دریاچه از ابتدای مهرماه تا 14 اسفند 182.4 میلیمتر است در حالی که در سال آبی جاری و در مدت مشخص شده، میزان براندگی تنها 117.3 میلیمتر بوده و 35.7 درصد نسبت به بلند مدت کاهش را تجربه کرده است.

این کاهش آورد آبی نظر به مساحت حوضه و همچنین در نظر گرفتن 70 درصد تبخیر برای بارش‌های ثبت شده زمینه کاهش آورد یک میلیارد متر مکعبی آب برای دریاچه را رقم زده و در حقیقت مهمترین عامل کاهش تراز رودخانه را باید در کاهش آورد آبی جستجو کرد.

*مروری بر تراز دریاچه ارومیه در سال‌های اخیر

بر اساس اطلاعات ثبت شده در ستاد احیای دریاچه ارومیه، حداکثر تراز مشاهداتی دریاچه ارومیه به سال 1374 باز می‌گردد جایی که تزار آب دریاجه از سطح آب‌های آزاد به 1278.40 متر رسید و مساحت دریاچه بر اساس برداشت ماهواره‌ای از 5730 کیلومتر مربع فراتر رفت و براورد می‌شد، 36 میلیارد متر مکعب آب در دریاچه وجود دارد.

از سوی دیگر کمترین تراز مشاهداتی نیز در سال 1394 با تراز 1270.21 به ثبت رسیده و مساحت دریاچه نیز 1404 کیلومتر مربع بود و برآورد می‌شد کمتر از 750 میلیون متر مکعب آب در ریاچه وجود دارد.

لازم به ذکر است، تراز اکولوژیک که حداقل تراز برای بقای دریاچه است، توسط کارشناسان 1274.1 متر از سطح آب‌های آزاد بوده و برای رسید به این تراز به حجمی معادل 14.6 میلیارد متر مکعب آب نیاز است.

* سیر زمانی ستادهایی که مسئولیت احیای دریاچه را بر عهده داشتند

با توجه به اطلاعات ثبت شده پیرامون دریاچه ارومیه، کار احیای این دریاچه از مهرماه 1387 با تشکیل شورای منطقه‌ای مدیریت حوضه و کمیته ملی مدیریت پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه آغاز شد. در فروردین ماه 1389، ستاد اجرایی مدیریت حوضه آبریز دریاچه ارومیه با مسئولیت سازمان حفاظت محیط زیست شکل گرفت.

فعالیت‌ها پیرامون احیا ادامه یافت تا مرداد سال 1392، کارگروهی با نام نجات دریاچه ارومیه در سطح ملی تشکیل شد و مسئولیت این مسئله به وزارت نیرو سپرده شد.

پس از آن و با تلاش قابل توجه عیسی کلانتری برای گرفتن مسئولیت احیای دریاچه ارومیه، همزمان با تفویض اختیارات ماده 138 قانون اساسی به کارگروه و تعیین دبیر مستقل ذیل معاول اول رئیس جمهور در بهمن 92، فعالیت‌های ستادی ادامه یافت تا در اردیبهشت 93، نقشه راه نجات دریاچه ارومیه و راهکارهای اجرایی آن ابلاغ شد.

این نقشه در خرداد 1399 بازنگری و نقشه جدید ابلاغ شد و سرانجام در تیرماه سال 1401، دبیر جدید کمتیه کارگروه ملی تعیین شد.

 با توج به سیر طی شده، مهمترین سندی که تاکنون برای احیای دریاچه ارومیه ابلاغ شده، مصوبات 26 بندی کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه است که توسط دستگاه‌هایی نظیر وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت نیرو در دستور کار قرار گرفته است.

* سهم منابع مختلف در تامین نیاز زیست محیطی دریاچه ارومیه

به گزارش فارس، بر اساس جزئیات نقشه راه احیای دریاچه ارومیه، حقابه سالانه 3.1 میلیارد متر مکعبی باید برای این دریاچه از سه استان کشور و همچنین سامانه انتقال آب به دریاچه ارومیه تامین شود.

در این راستا، استان آذربایجان غربی باید سالانه 1.15 میلیارد متر مکعب از حقابه دریاچه را تامین کند. آذربایجان شرقی و کردستان نیز به ترتیب 394 و 951 میلیون متر مکعب تعیین شده است. همچنین با اجرای کامل سامانه انتقال آب به دریاچه ارومیه زمینه انتقال 605 میلیون متر مکعب آب باید فراهم شود.

لازم به ذکر است، 15 رودخانه زولاچای، نازلوچای، روضه چای، شهرچای، باراندوزچای، گدارچای، مهابادچای، سیمینه‌رود، زرینه‌رود، لیلان‌چای، مردق‌چای، صوفی‌چای، قلعه‌چای، آذرشهرچای و آجی چای نیاز محیط‌زیستی دریاچه ارومیه را تامین می‌کنند.

* جزئیات برنامه و عملکرد حفاظت از منابع آب حوضه آبریز دریاچه ارومیه

با توجه به آگاهی از حقابه دریاچه، مرور برخی از اقدامات انجام شده خصوصا در دو سال گذشته می‌تواند شاخص مناسبی جهت امیدواری یا عدم امیدواری به احیای دریاچه ارومیه تلقی شود.

مطابق مصوبات نقشه راه احیای دریاچه یکی از مهمترین اقدامات تعریف شده در این حوضه، پروژه‌های حفاظت از منابع آب با هدف احیا و تعادل‌بخشی منابع آب حوضه آبریز دریاچه ارومیه است.

در این راستا و در شرایطی که مطابق برنامه باید 10 هزار 348 حلقه چاه غیرمجاز در این حوضه آبریز مسدود می‌شد، در بازه زمانی یاد شده 12 هزار 220 حلقه چاه مسدود شد و زمینه صرفه‌جویی 146.2 میلیون متر مکعبی در سال فراهم شد.

از سوی دیگر مطابق برنامه باید 6 هزار 703 اضافه برداشت چاه‌های مجاز جلوگیری می‌شد که 1792 چاه در این برنامه مطابق جزئیات اجرایی تصحیح شد و زمینه صرفه‌جویی 17.5 میلیون متر مکعبی فراهم شد.

از سوی دیگر، نصب کنتور هوشمند آب و برق باید به عدد 3 هزار 358 کنتور نصب می‌شد که تاکنون 9 هزار 488 کنتور هوشمند در چاه‌ها نصب و زمینه صرفه‌جویی بیشتر از 117 میلیون مترمکعبی ایجاد شد.

همچنین، صدور پروانه مصرف بهینه‌کشاوزی نیز در درستور کار قرار گرفت و 21 هزار 137 پروانه مصرف بهینه صادر شد که منتهی به صرفه‌جویی 198.5 میلیون متر مکعبی شد.

لازم به ذکر است، مجموعه اقدامات طراحی شده در راستای حفاظت از منابع آب زمینه صرفه‌جویی 479.7 میلیون متر مکعبی در سال و اضافه شدن این آب به دریاچه ارومیه را مهیا می‌کند.

* انتقال پساب یک راهکار پایدار برای تامین حقابه دریاچه ارومیه

به گزارش فارس، یکی دیگر از بندهای مصوبات احیای دریاچه ارومیه تمرکز بر تصفیه فاضلاب است. در این راستا، یکی از مردم محلی آذربایجان غربی که سوژه‌ای در سامانه فارس من با هدف احیای دریاچه ثبت کرده بود، گفت: استفاده از پساب تصفیه‌شده در تصفیه‌خانه‌های فاضلاب به 2 دلیل می‌تواند زمینه احیای دریاچه ارومیه را مهیا کند. نخست اینکه این پساب می‌تواند به صورت مستقیم به دریاچه تزریق شود و از طرفی با جایگزین شدن پساب به جای اب رودخانه‌ها در صنایع، ظرفیت آب رودخانه برای دریاچه آزاد می‌شود.

بر اساس گزارش گرفته شده از وزارت نیرو، مطابق طرح ستاد احیای دریاچه ارومیه، 12 تصفیه خانه و سامانه‌های انتقال مرتبط با حجم تولید پساب 302.3 میلیون متر مکعب است.

بر این اساس 207.6 میلیون متر مکعب به طور مستقیم باید به دریاچه برود، 56 میلیون متر مکعب جهت تعادل‌بخشی و جایگزینی منابع آب زیرزمینی برود و 38.7 میلیون متر مکعب هم به مصرف صنایع رسیده و آب مصرفی از محل رودخانه این صنایع به دریاچه ارومیه منتقل شود.

در همین راستا، احمد قندهاری، رئیس جوضه آبریز دریاچه ارومیه در گفت‌وگو با خبرنگار فارس گفت: هم اکنون تصفیه‌خانه فاضلاب و سامانه انتقال دو شهر تبریز و ارومیه در دستور کار است و 90 درصد پیشرفت فیزیکی دارد.

قندهاری در بیان جزئیات این طرح بزرگ گفت: مدول اول تصفیه خانه تبریز سالانه 50 میلیون و مدول دوم 75 میلیون متر مکعب پساب در سال تولید خواهد کرد و خط انتقال 10 کیلومتری قابیلت انتقال 50 میلیون متر مکعب پساب تولیدی موجود را دارد.

رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه گفت: پساب تولیدی پس از تکمیل مدول سوم تصفیه خانه ارومیه 51 میلیون خواهد بود. درحال حاضر 28 میلیون متر مکعب پساب به دریاچه منتقل می شود.

* جزئیات سامانه انتقال آب به دریاچه ارومیه

به گزارش فارس، سامانه انتقال آب به دریاچه ارومیه که اخیر فاز اول آن به بهره‌برداری رسید، از 4 جزء سد خاکی کانی‌سیب با ارتفاع 58 متر و حجم مخزن 220 میلیون متر مکعب، بند انحرافی بادین‌آباد با ارتفاع 10 متر و حجم انتقال 180 میلیون متر مکعب در سال، تونل انتقال آب از مخزن سد کانی‌سیب به سمت حوضه گدارچای به طول 35.7 کیلومتر با امکان انتقال 605 میلیون متر مکعب و کانال انتقال آب از پرتال خروجی تونل به سمت دریاچه ارومیه به طول 11 کیلومتر تشکیل می‌شود.

* روایتی ازسیاسی‌کاری دولت قبل و تاخیر در احیای دریاچه ارومیه

بر اساس مستندات رسانه‌ای موجود، فرآیند اجرایی ساخت این تونل 9.6 هزار میلیارد تومانی همزمان با شروع به کار دستگاه حفار 13 مهرماه سال 1394 کلید خورد. بنا بر مصاحبه معاون اجرایی طرح انتقال آب سد کانی سیب به دریاچه ارومیه در روز شروع فرآیند حفاری، تونل کانی سیب باید تا اوایل سال 1398 تکمیل نهایی شده حدود 650 میلیون متر مکعب آب به طور سالانه راهی دریاچه ارومیه شود.

با این وجود، واکاوی اخبار در سال 1398 بیانگر آن است که هیچ یک از افراد فنی و مسئولان ذی‌ربط دولتی در این سال خبری از افتتاح تونل کانی سیب نمی‌دهند. بر این اساس نخستین زمزمه‌های افتتاح این پروژه در تیرماه سال 1399 به گوش می‌‎رسد، جایی که 16 ماه پس از تاریخ اعلام شده برای افتتاح پروژه، استاندار وقت آذربایجان غربی خبر از پایان عملیات حفاری در مردادماه سال 1399 می‌دهد.

با فرا رسیدن مرداد‌ سال 1399 بار دیگر مشابه شرایط سال 1398 اخباری مبنی بر تکمیل طرح انتقال آب از سد کانی‌سیب به دریاچه ارومیه به گوش نمی‌رسد تا اینکه این بار رئیس جمهور وقت، حسن روحانی در جلسه هیات دولت پس از سفر معاون اول رئیس جمهور به شمال غرب کشور این بار وعده جدیدی از افتتاح طرح انتقال آب مذکور داده و تاکید می‌کند: «موضوع دریاچه ارومیه که نخستین وعده دولت به مردم آذربایجان و غرب کشور بود و اهمیت محیط زیستی قابل توجهی داشت، با طرح‌هایی که تا دی سال ۱۳۹۹ انجام می‌شود ۶۰۰ میلیون متر مکعب آب وارد دریاچه خواهد شد.»

پس از اظهارات حسن روحانی، بار دیگر مسئله افتتاح تونل کانی‌سیب به دست فراموشی سپرده می‌شود تا اینکه در 12 دی ماه سال 1399 زمانی که همه انتظار تحقق وعده رئیس جمهور وقت را دارند، روحانی در آیین افتتاح طرح‌های صنعت آب و برق در ۴ استان آذربایجان غربی، اردبیل، مازندران و اصفهان حاضر شده و به جای افتتاح تونل از معاون آب و آبفای وزارت نیرو آخرین وضعیت طرح انتقال آب را سوال می‌کند.

قاسم تقی‌زاده خامسی، معاون آب و آبفای وزیر نیروی سابق در پاسخ به سوال رئیس جمهور طی یک اظهار نظر تامل برانگیز عنوان کرد:« از حفاری تونل ۱.۵ کیلومتر دیگر باقی مانده است که در این ۱.۵ کیلومتر دو ماه است که به بافت آبرفتی در لایه‌های زمین و جریان شدیدی از آب برخورد کرده‌ایم و باری که روی دستگاه حفار است دو برابر میزان تعریف شده است.»

تقی‌زاده خامسی در ادامه پاسخ به رئیس جمهور حرف از ایجاد یک مشکل در تونل کانی سیب به میان آورده و بیان می‌کند: «‌‌همه ظرفیت تخصصی کشور مطرح در سطوح بین‌المللی در این طرح به کار گرفته شده و امید است که با افزایش نرم حفاری اوایل سال آینده (1400) آب به دریاچه برسد.»

در حالی که وعده افتتاح تونل کانی‌سیب برای چهارمین بار این مرتبه به اوایل سال 1400 حواله می‌شود اما اظهار نظر معاونت آب و آبفای حاکی از یک اشتباه مهم در روند ساخت تونل کانی سیب است.

به گزارش فارس به استناد اطلاعات مستند به دست آمده از تونل کانی‌سیب در یکی بازدید میدانی، مشکلی که تقی‌زاده خامسی به آن اشاره کرد، در حدود 700 متر از مسیر 35.7 کیلومتری تونل در مسیر آبرفتی اتفاق افتاده است. جایی که مطالعات اکتشافی نامناسب سبب شده تا در مسیر تونل این بخش 700 متری شاهد آسیب‌دیدگی شدید سیستم نگهدارنده باشیم.

 

بنابر مطالعات انجام شده یک نهاد پژوهشی بر اساس آزمایشات دانه‌‏بندی، بخش آسیب ندیده آبرفتی منطبق بر مصالح درشت‌‏دانه با رس کم بوده که تزریقات انجام شده اثر کرده و موجب تقویت خاک اطراف سگمنت شده است. ولی در بخش آسیب دیده درصد مصالح ریزدانه غالب بوده که تزریق‌‏ناپذیر به حساب می‌آید. بدین ترتیب علت اصلی آسیب دیدگی سگمنت‏‌ها در این بخش هتروژن بودن آبرفت در بخش‏های درشت دانه با محتوای رس کم و وجود مصالح رس زیاد (بعضاً بیش از 60 درصد) در بخش آسیب دیده به حساب می‌آید.

در همین راستا پس از پیگیری دلیل عدم مطالعات اکتشافی در مرحله پیش از اجرا و فاز صفر پروژه متوجه شدیم به دلیل دخالت و فشار عالی‌ترین مقامات سیاسی دولت گذشته و تاکید آن‌ها نسبت به تسریع شروع فاز اجرایی تونل کانی سیب طی بازه زمانی اوایل دولت یازدهم سبب شده است تا پیش از تکمیل مطالعات اکتشافی کافی شاهد شروع فعالیت دستگاه حفار و آغاز عملیات اجرایی باشیم.

بر این اساس در شرایطی که بدون فشار سیاسی زمینه شرایط تغییر مسیر در صورت وجود اطلاعات اکتشافی کافی میسر بود اما سیاسی‌کاری دولت و تاکید بر دستاوردسازی سبب شد تا این مشکل بزرگ برای تونل به وجود بیاید.

با توجه به این مسئله پس از روی کار آمدن دولت سیزدهم، عملیات تعمیرات و تکمیل خط انتقال آبرسانی در دستور کار قرار گرفت؛ در همین راستا، علی اکبر محرابیان، وزیر نیرو در مصاحبه‌ای طی دی ماه سال جاری گفت: یکی از پروژه‌های بسیار مهم برای احیای دریاچه ارومیه اجرای سامانه تامین حقابه این دریاچه است، این پروژه سال‌های گذشته آغاز شده و در تابستان سال جاری نیز از آن بازدید کردم. تونل این سامانه به طول ۷۰۰ متر در منطقه‌ای آبرفتی دچار مشکلاتی شده بود و در اثر این مشکلات در سازه تونل ایراداتی رخ داده است.

محرابیان عنوان کرد: کارشناسان داخلی و خارجی برای اصلاح مشکل رخ داده در تونل سامانه تامین حقابه دریاچه ارومیه طرح‌هایی ارائه کردند که از بین آنها طرحی انتخاب و در حداقل زمان به صورت سه‌ شیفت از مردادماه عملیات اجرایی در تونل انجام شده و درحال حاضر در مراحل پایانی آن قرار داریم.

وزیر نیرو تاکید کرد: پیش‌بینی شده است که سامانه تامین حقابه دریاچه ارومیه در بهمن ماه سال جاری مورد بهره‌برداری قرار گیرد که ظرفیت انتقال ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب به دریاچه با اجرای این پروژه فراهم می‌شود، با به بهره برداری رسیدن دو پروژه تصفیه خانه ارومیه و تبریز نیز شاهد انتقال آب بهداشتی از این محل به دریاچه ارومیه می‌شویم.

بر این اساس در بهمن ماه سال 1401، با بهره‌برداری از تونل هم اکنون آب به دریاچه ارومیه رسیده است.

 

* روزهای خوشی در انتظار دریاچه ارومیه است

با توجه به جزئیات ذکر شده، هم اکنون در برنامه‌های انجام شده زمینه انتقال آب یک میلیارد متر مکعب آب به دریاچه در نتیجه اقدامات یاده شده از جمله سامانه انتقال آب، توسعه تصفیه‌خانه پساب و طرح حفاظت از منابع آب دریاچه ارومیه مهیا است.

بر این مبنا در صورت جبران بارش‌ها و همچنین تکمیل مصوبات این حوزه توسط دستگاه‌‎های اجرایی از جمله وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست، می‌توان انتظار داشت، سال 1401 آغاز احیای مجدد دریاچه کلید خورده و می‌توان روزهای بهتر برای این نگین فیروزه‌ای شمال غرب ایران را انتظار کشید.

پایان پیام/